Jak uczyć obcokrajowców gramatyki języka polskiego?

Język polski należy do zachodniosłowiańskiej grupy języków indoeuropejskich1. Jest fleksyjny, szeleści, szumi, występuje w nim ą, ę. Według opinii obcokrajowców należy do najtrudniejszych języków. Na początku wszystko w nim przeraża – najbardziej chyba gramatyka.

W języku polskim występuje dziewięć liter ze znakami diakrytycznymi (ogonkami, kreskami): ą, ę, ć, ł, ń, ó, ś, ż, ź. Znaki te mają ogromne znaczenie przy wymawianiu każdej z tych liter, gdyż zmieniają ich brzmienie. Wspomnieć trzeba również o dwuznakach, takich jak: rz, sz, cz, dz, dż, dź. Częstym błędem w zakresie wymowy jest mieszanie spółgłosek z szeregu szumiącego ze spółgłoskami szeregu ciszącego, co prowadzi do niezrozumienia wypowiedzi.

Kolejny problem stanowią zbitki spółgłoskowe typu: chrz, strz, brz, krz. Zdanie „W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi w trzcinie” jest zmorą językową do wypowiedzenia dla wszystkich obcokrajowców. Trzeba pamiętać również o literach, które mają taki sam dźwięk, ale różną pisownię: ch = h, rz = ż, u = ó.

W żadnym innym języku nie występuje tyle końcówek w odmianie rzeczowników, przymiotników przez przypadki czy czasowników przez osoby, liczby, czasy, a do tego mamy jeszcze liczebniki, zaimki, przysłówki, przyimki, składnię, czyli właściwy szyk wyrazów w zdaniu.

Gramatyka to zestaw reguł, których używamy do tworzenia zdań w dowolnym języku. Jej znajomość jest niezbędna do skutecznej komunikacji. A taki jest cel każdej rozmowy. Tak więc nauka gramatyki jest ważna. Nie można jednak skupić się tylko i wyłącznie na nauce gramatyki w tzw. izolacji. Nauczanie gramatyki powinno być skorelowane z nauką słownictwa. Gramatyka ma mieć charakter funkcjonalny. Tylko wtedy słuchacz może odnieść sukces w nauce języka polskiego.

Lektor nie może uczyć gramatyki opisowej współczesnej polszczyzny, tak jak uczy się Polaków. Struktury gramatyczne powinny być uczniom przekazywane w sposób pragmatyczny i schematyczny. Warto zapoznać się ze wskazówkami skutecznego nauczania gramatyki języka obcego prof. Mirosława Pawlaka2. Można je zastosować również do nauczania języka polskiego jako obcego.

1. Nauczanie gramatyki, choć niezbędne, powinno iść w parze z wykonywaniem zadań komunikacyjnych, co pozwala na stymulowanie rozwoju wiedzy eksplicytnej i implicytnej (zautomatyzowanej).
2. Niezbędne jest skoncentrowanie się na aspekcie strukturalnym, semantycznym i pragmatycznym nauczanej struktury.
3. Nauczanie powinno się odbywać na podstawie strukturalnego programu nauczania, co nie wyklucza stosowania pewnych elementów programu zadaniowego, szczególnie w przypadku osób zaawansowanych.
4. Niezbędne jest stosowanie spiralnego programu nauczania, w którym struktury są co jakiś czas utrwalane i wprowadzane są nowe ich aspekty.
5. Lekcje dotyczące gramatyki mogą być różnie zorganizowane, co oznacza, że wcale nie muszą się one zaczynać od prezentacji reguł i mogą polegać na wykonywaniu zadań komunikacyjnych wymagających użycia nauczanej formy.
6. Jeśli stosowana jest tradycyjna sekwencja rozpoczynająca się od prezentacji reguły, uczący się muszą mieć możliwość wykorzystania określonej struktury we w miarę autentycznej komunikacji, co nie zdarza się zbyt często.
7. Niezbędne jest postrzeganie nauczania gramatyki w dłuższej perspektywie czasu, co oznacza, że prezentacja danej struktury, tradycyjne ćwiczenia i zadania umożliwiające jej spontaniczne użycie nie muszą wcale być częścią jednej lekcji.
8. Niezbędne jest dostosowanie stosowanych technik i procedur do konkretnej grupy uczących się i określonego kontekstu, jak również optymalne w danej sytuacji ich połączenie (np. dedukcja może być stosowana w przypadku trudniejszych form, a indukcja łatwiejszych; receptywne nauczanie mowy zależnej ma większy sens, jeśli uczący się mają trudności z użyciem podstawowych czasów gramatycznych).
9. Korekta błędów językowych powinna być integralną częścią nauczania gramatyki, z zastrzeżeniem, że w zależności od sytuacji (tj. wykonywanie tradycyjnych ćwiczeń i zadań komunikacyjnych) może ona się przyczyniać do rozwoju wiedzy eksplicytnej bądź też implicytnej.
10. Konieczna jest zmiana charakteru lekcji powtórzeniowych, które nie powinny się opierać wyłącznie na tradycyjnych ćwiczeniach, ale uwzględniać też zadania komunikacyjne wymagające użycia poznanych struktur.
11. Konieczne jest bardziej elastyczne korzystanie z podręcznika i materiałów dodatkowych.

Czy zawsze uczymy gramatyki?

Dzieci w wieku wczesnoszkolnym nie mają rozwiniętej świadomości językowej, nie znają kategorii językowych nawet w języku ojczystym, więc w tym przypadku nie wprowadzamy do nauki struktur gramatycznych. Dzieci uczą się poprzez powtarzanie i wykonywanie zadań językowych.

Czy nauka gramatyki może być trudna?

Wszystko zależy od tego, z jaką grupą cudzoziemców mamy do czynienia, z jakim poziomem znajomości języka dana osoba przystępuje do nauki. Najłatwiej mają użytkownicy tej samej grupy językowej jak my – czyli zachodniosłowiańskiej, najtrudniej na pewno Azjaci (z uwagi na odmienną budowę krtani).

Lektor powinien brać pod uwagę uwarunkowania laryngologiczne, neurologiczne czy motoryczne słuchaczy. W okresie dojrzewania lewa półkula przejmuje funkcje odpowiedzialne za używanie języka. Jakie to ma dla nas znaczenie? Uczniowie w tym wieku koncentrują się jedynie na falach dźwiękowych charakterystycznych dla naszego języka: dźwięki obce „są przesiewane przez sito fonologiczne języka ojczystego, dzięki czemu pewnych dźwięków w ogóle nie słyszymy”3.

Nauka gramatyki na pewno wymaga wielu ćwiczeń i dobrego lektora – żadna aplikacja nie nauczy dobrze gramatyki. Nie wierzcie w kursy, które w ciągu miesiąca gwarantują opanowanie języka obcego. Ćwiczenia gramatyczne powinny przypominać autentyczną komunikację. Pisze o tym zagadnieniu H. Komorowska:

Z metodycznego punktu widzenia samo ćwiczenie nie ulega zmianie, pozostaje ono nadal drylem transformacyjnym, czy imitacyjnym. Z punktu widzenia ucznia staje się jednak działaniem wymagającym użycia języka po to, żeby coś zdziałać, wykonać, zrobić, przedsięwziąć, a nie tylko po to, by nauczyć się danej konstrukcji4.

Nauczanie gramatyki powinno być środkiem do uzyskania głównego celu. Głównym celem nauczania języka polskiego jako obcego jest komunikacja.

Nauczanie dedukcyjne czy indukcyjne gramatyki5?

Metoda dedukcyjna
I faza – nauczyciel tłumaczy na konkretnych przykładach regułę gramatyczną,
II faza – uczniowie wykonują różnego typu ćwiczenia,
III faza – produkcji – uczeń stosuje wiedzę w praktyce,
Postawa ucznia: uczeń jest bierny, jest obserwatorem treści.

Metoda indukcyjna
I faza – uczeń analizuje lub używa nowej struktury gramatycznej,
II faza – uczniowie odkrywają zasady rządzące analizowaną regułą,
III faza – produkcji – uczeń stosuje wiedzę w praktyce.

Techniki nauczania gramatyki6

Nauczanie obcokrajowców gramatyki powinno się odbywać w trzech etapach:

I etap – zapoznanie słuchacza z budową i funkcją struktury gramatycznej,
II etap – automatyzowania struktury,
III – ćwiczenia komunikacyjne.

Których struktur gramatycznych uczyć?
Lektor7 języka polskiego powinien mieć świadomość, których struktur gramatycznych powinien uczyć. W oparciu o te zagadnienia można konstruować własne programy nauczania.

Techniki automatyzujące w nauce gramatyki8
Nowy materiał gramatyczny powinien być ćwiczony w możliwie zróżnicowany sposób, tak aby zawsze był atrakcyjny dla słuchacza.

Ćwiczenia wstępne
I ćwiczenia imitacyjne – polegają na powtarzaniu całej struktury,
II ćwiczenia substytucyjne – polegają na podstawianiu gotowych form.

Substytucja pojedyncza

• Kasia czyta książkę. = Tomasz
• Tomasz czyta książkę.

Substytucja podwójna

• Krzyś czyta książkę. = Tomasz, czasopismo
• Tomasz czyta czasopismo.
• Nauczycielka zapisuje temat lekcji na tablicy. = Uczeń, ćwiczenie
• Uczeń zapisuje ćwiczenie na tablicy.
• Koty piją mleko. Psy, wodę
• Psy piją wodę.

Substytucja złożona

• Krzyś czyta książkę. = Oni, książka
• Oni czytają książkę.

Urszula KWAPISZ
nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej nr 4 im. S. Staszica w Będzinie

1 O pochodzeniu języka polskiego zob. K. Długosz-Kurczabowa, S. Dubisz, Gramatyka
historyczna języka polskiego, Warszawa 1999, s. 15–17, 45–52.

2 Prof. dr hab. Mirosław Pawlak, Nabywanie cząstkowych umiejętności językowych,
Podnoszenie jakości nauczania i uczenia się języków obcych. Rola strategii uczenia się w
nauce gramatyki języka obcego, https://jows.pl/artykuly/rola-strategii-uczenia-sie-w-nauce-gramatyki-jezyka-obcego?msclkid=7e55b7cdcee811ecb2b9845e6874b94a
[dostęp 30.03.2023 r.].

3 W. Miodunka, Lingwistyczne podstawy nauczania języka polskiego jako obcego, [w:]
Poradnik metodyczny dla nauczycieli polonijnych, red. K. Krakowiak, J. Mańdziuk,
Polonijne Centrum Kulturalno-Oświatowe UMCS Lublin 1980, s. 57–90.

4 H. Komorowska (red)., Ćwiczenia komunikacyjne w nauce języka obcego, Warszawa 1988, s. 118.

5 Zob. Dorota Padzik, Kreatywne nauczanie gramatyki według metody indukcyjnej, https://jows.pl/artykuly/kreatywne-nauczanie-gramatyki-wedlug-metody-indukcyjnej?msclki d=389a8ac8ceef11ecb00cc87518dd47ed [dostęp: 30.03.2023 r.].

6 Techniki nauczania gramatyki, zob. A. Seretny, E. Lipńska, ABC metodyki nauczania języka polskiego jako obcego, Kraków, s. 118.

7 Zob. https://ko.poznan.pl/pomoc_ukraina/prawo_ukraina/2022/04/rozporzadzenie-w-sprawie-ramowego-programu-kursow-nauki-jezyka-polskiego-dla-cudzoziemcow/ [dostęp: 30.03.2023 r.].

8 Zob. A. Seretny, E. Lipińska, tamże, s. 121–133