Młodzież dostrzega ryzyko związane z używaniem substancji psychoaktywnych. Jako główne wymienia zagrożenia zdrowotne oraz potencjalne kłopoty z prawem. Tak wynika z badań pt. „Analiza jakościowa stylu życia 17-18-letnich użytkowników substancji psychoaktywnych, wzorów i motywów używania substancji oraz innych zachowań problemowych”, których wyniki opublikowano w ubiegłym roku.
Badania zrealizowano w ramach zadań Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii, a ich autorami byli Krzysztof Ostaszewski, Katarzyna Dąbrowska, Jakub Greń i Łukasz Wieczorek. Próbę stanowili 17- i 18-latkowie (N=72, 36 kobiet i 36 mężczyzn) oraz dorośli, którzy z racji swych obowiązków mają kontakt z młodzieżą używającą substancji psychoaktywnych (N=12). Ogółem przebadano 84 osoby. Młodzież zrekrutowano w Warszawie, Krakowie, Katowicach i Łodzi, by następnie wyodrębnić sześć grup użytkowników: 1) nowych substancji psychoaktywnych (NSP), 2) substancji wziewnych, 3) przetworów konopi, 4) stymulantów, 5) leków dostępnych bez recepty (OTC) zażywanych pozamedycznie i 6) leków na receptę stosowanych pozamedycznie. Każda grupa składała się z 12 osób (6 kobiet i 6 mężczyzn).
Styl życia
Część badanych prowadzi aktywny i towarzyski styl życia, łącząc zażywanie substancji z realizacją innych zainteresowań i spędzając wolny czas na uprawianiu sportu, spotkaniach ze znajomymi, rodziną, na nauce lub imprezach. Kilka osób miało świadomość, że prowadzi „podwójne życie”, w którym przenikają się elementy społecznie akceptowane i nieakceptowane. Byli też tacy, których codzienność zdominowana była przez sprawy związane z używaniem substancji psychoaktywnych.
Deklarowany wiek inicjacji używania poszczególnych substancji był podobny w całej próbie badanych, tj. 14-17 lat, acz stosowanie przetworów konopi (np. marihuany), substancji wziewnych (np. opary rozpuszczalników, farb, klejów) i leków na receptę miało miejsce wcześniej niż w przypadku stymulantów i nowych substancji psychoaktywnych (np. amfetamina, dopalacze). Pierwsze użycie omawianych substancji było zazwyczaj poprzedzone piciem alkoholu albo paleniem tytoniu (w wieku 11-14 lat lub wcześniej). Inicjacja następowała z reguły na tzw. domówkach bądź imprezach klubowych.
Czynniki (nie) sprzyjające zażywaniu
Przyczyny rozpoczęcia zażywania tych substancji były podobne: ciekawość ich działania, używanie przez znajomych lub bliskich, łatwa dostępność. Z kolei czynnikami nasilającymi stosowanie substancji były m.in. trudności w relacjach z innymi, niepowodzenia szkolne, próba samoleczenia pogorszonego nastroju, „wchodzenie” w świat życia nocnego. Z drugiej strony czynnikami obniżającymi częstość bądź intensywność sięgania po substancje psychoaktywne były: negatywne konsekwencje zdrowotne wywołane ich działaniem, obawa przed uzależnieniem i konfliktem z prawem, wsparcie rodziców, namowy do ograniczenia używania ze strony partnera/partnerki lub przyjaciół, chęć wprowadzenia zmiany w swym życiu, wreszcie zaangażowanie w naukę lub konstruktywne pasje.
Konteksty i miejsca zażywania
Konteksty i miejsca używania substancji psychoaktywnych były podobne w przypadku wszystkich uczestników badania. Należały do nich: kluby (imprezy), festiwale, wagary, dom/mieszkanie znajomych w przypadku domówek (lub własny przy zażywaniu w samotności) oraz rzadko uczęszczane miejsca publiczne. Konsumpcja substancji ma miejsce głównie w towarzystwie znajomych, rzadko następuje w samotności, z wyjątkiem osób korzystających pozamedycznie z leków na receptę oraz w przypadku uzależnienia, używania w celu wspomagania nauki lub ukrywania się przed innymi.
Motywy zażywania
W odniesieniu do poszczególnych grup substancji motywacja zażywania była zależna od efektów ich działania.
Stymulanty służyły pobudzeniu, intensyfikacji wrażeń i wzmożeniu towarzyskości. Leki ceniono najczęściej ze względu na ich działanie uspokajające i przeciwbólowe. Przetwory konopi stosowano w każdym z wymienionych celów. Natomiast motywami specyficznymi dla kilku grup substancji były: poprawa koncentracji i niwelowanie zmęczenia (część stymulantów; NSP – nowych substancji psychoaktywnych i leków na receptę), wzmożenie otwartości i pewności siebie (stymulanty, niektóre NSP, czasem marihuana i leki na receptę), doznawanie halucynacji (leki OTC, substancje wziewne i przetwory konopi oraz ich łączenie z innymi substancjami), chęć zwrócenia na siebie uwagi (substancje wziewne stosowane przez osoby, których nie stać na „lepsze” środki) oraz zażycie leków OTC przy próbach samobójczych.
Percepcja ryzyka
Młodzież dostrzega ryzyko związane ze stosowaniem omawianych środków, przy czym jako główne wymieniano zagrożenia zdrowotne (w tym zatrucia, zaburzenia psychiczne, uzależnienie, przedawkowanie i śmierć) oraz kłopoty z prawem (w związku z nielegalnością części specyfików). Do pozostałych zagrożeń należy pogorszenie relacji z osobami niesięgającymi po substancje psychoaktywne, doświadczanie stygmatyzacji i dyskryminacji oraz negatywny wpływ na naukę szkolną. Przy czym większość opinii o szkodliwości rzeczonych środków wyrażają osoby, które doznały już wspomnianych szkód.
Opinie na temat profilaktyki
Większość badanych była objęta profilaktyką szkolną dotyczącą substancji psychoaktywnych. Chodzi o jednorazowe zajęcia prowadzone przez policjantów, ratowników medycznych, strażników miejskich, pedagogów, byłych narkomanów lub „chrześcijańskiego rapera”. Inną formą była emisja filmów profilaktycznych podczas godziny wychowawczej bądź wychowania do życia w rodzinie. Zdecydowana większość badanych miała krytyczną opinię na temat jakości tych działań i płynących z nich korzyści. Wśród profilaktycznych form pozaszkolnych młodzież wymieniała: ulotki, plakaty, filmy i kontakt z wolontariuszami jednej z organizacji pozarządowych.
W stosunku do działań profilaktycznych młodzi rekomendowali większą rzetelność przekazywanych informacji, interaktywność i ciągłość zajęć, uwzględnianie wiedzy z zakresu ograniczania ryzyka związanego ze stosowaniem substancji psychoaktywnych, opieranie przekazów profilaktycznych na rzeczywistych sytuacjach, prowadzenie zajęć przez osoby doświadczone oraz niezawężanie się do tematyki jednej z grup substancji.
Wnioski
Świat substancji psychoaktywnych widziany oczami młodych użytkowników znacznie odbiega od tego, co przeciętny obywatel sądzi na ten temat. Dla niektórych uczestników badań różnorodność omawianych środków stanowi atrakcyjny obszar do eksperymentowania z nowymi doznaniami i radzenia sobie z działaniami niepożądanymi. Młodzież stosująca omawiane specyfiki jest dość dobrze zorientowana w możliwych negatywnych konsekwencjach i świadoma ryzyka. To wszystko stanowi poważne wyzwanie dla osób zajmujących się profesjonalną profilaktyką.
(ptn)
